स्थान
- जिल्हा: पुणे, महाराष्ट्र
- उंची: समुद्रसपाटीपासून सुमारे १०३३ मीटर (३३९० फूट) उंचीवर
- नजीकचे ठिकाण: लोहगड-विसापूर किल्ल्यांच्या जोडीचा एक भाग, लोनावळा पासून १५ किमी अंतरावर.
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी
लोहगड किल्ल्याचा उल्लेख दुसऱ्या शतकात सत्ताकाळात सापडतो. सातवाहन, चालुक्य, राष्ट्रकूट, यादव आणि मुघलांच्या अधिपत्याखाली असलेल्या या किल्ल्याने अनेक राजवटींचा अनुभव घेतला आहे. १६४८ साली छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हा किल्ला जिंकला आणि मराठा साम्राज्याचा भाग बनवला. १६६५ मध्ये पुरंदरच्या तहानुसार किल्ला मुघलांना सोडावा लागला, परंतु १६७० मध्ये शिवाजी महाराजांनी परत जिंकला. किल्ल्याजवळील प्राचीन व्यापारमार्ग नाणेघाट हाही महत्त्वपूर्ण होता.
किल्ल्याची रचना
लोहगड किल्ल्यावर चार प्रमुख प्रवेशद्वारे आहेत: गणेश दरवाजा, नारायण दरवाजा, हनुमान दरवाजा, आणि महालक्ष्मी दरवाजा. किल्ल्याच्या भक्कम बुरुजामुळे शत्रूला आक्रमण करणे कठीण होते. किल्ल्यात धान्य साठवण्यासाठी अंबारखाना आणि पाण्याचे तलाव आहेत. लोहगडाच्या डोंगराच्या तटबंदीमुळे किल्ला दुर्गम आणि सुरक्षित होता.
प्रमुख आकर्षणे
- विनचुकाटा: किल्ल्याच्या पश्चिमेकडील भागात एक विशेष आकाराचा खडक आहे, ज्याला विनचुकाटा म्हणतात. हा खडक सर्पाच्या शेपटीसारखा दिसतो.
- लोहगडचा बालेकिल्ला: किल्ल्याचा मध्यभाग, जिथे मुख्य राजवाडा आणि अन्य वास्तू आहेत.
- प्राचीन शिल्पे आणि नक्षी: किल्ल्यावर विविध प्राचीन शिल्पे आणि नक्षीकाम पाहायला मिळते.
- नवरा-नवरी गुफा: किल्ल्याजवळ असलेल्या या गुफा पाहण्यासारख्या आहेत.
किल्ल्याचे महत्त्व
लोहगड किल्ल्याचा उपयोग मुख्यतः सैन्य दृष्टिकोनातून केला जात असे. किल्ल्याच्या उंचीमुळे आणि भक्कम संरचनेमुळे शत्रूला आक्रमण करणे कठीण होत असे. लोहगड किल्ला मराठा इतिहासातील एक महत्वपूर्ण सांस्कृतिक स्थळ आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमाची साक्ष देणारा हा किल्ला आजही महाराष्ट्राच्या गौरवाचा प्रतीक आहे. हा किल्ला महाराष्ट्रातील एक प्रमुख पर्यटन स्थळ आहे.
चढाई आणि भेट
लोहगड किल्ल्यापर्यंत वाहनाने आणि पायी दोन्ही मार्गांनी जाता येते. लोनावळा हे नजीकचे रेल्वे स्थानक आहे. लोनावळा स्टेशनवरून मळवली गावापर्यंत रिक्षा किंवा टॅक्सीने जाता येते. मळवली गावातून किल्ल्यापर्यंत पदभ्रमण करावे लागते. किल्ल्यावर स्थानिक मार्गदर्शक उपलब्ध असतात, जे पर्यटकांना किल्ल्याचे इतिहास, रचना आणि महत्त्व समजावून सांगतात.
निष्कर्ष
लोहगड किल्ला हा महाराष्ट्राच्या इतिहासात एक विशेष स्थान धारण करतो. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमाची साक्ष देणारा हा किल्ला आजही महाराष्ट्राच्या गौरवाचा प्रतीक आहे. पर्यटकांनी लोहगडला अवश्य भेट द्यावी आणि या ऐतिहासिक ठिकाणाचे सौंदर्य आणि महत्त्व अनुभवावे.